Spijk is een van de mooiste wierdedorpen in Nederland. Het is een van de grotere dorpen in de gemeente Delfzijl en telt anno 2016 zo’n 1412 inwoners. De wierde is opgeworpen op een vooruitspringende punt in de Fivel- en Eemsboezem. Op het hoogste punt van de wierde staat de Andreaskerk (eerste helft 13e eeuw) en daaromheen ligt een ronde gracht.
Ontstaan van de wierde Spijk
Spijk behoort vermoedelijk tot de groep van oudste nederzettingen in het Noord-Groninger zeekleigebied. Dit gebied is in het tijdvak na de ijstijden (het Holoceen dat ± 10.000 jaar geleden begon) ontstaan door getijdenwerking/indringen van de zee in combinatie met de geleidelijk afnemende stijging van de zeespiegel. In het zeekleigebied ontwikkelde zich – evenwijdig aan de kustlijn – langzamerhand een kweldergordel, bestaande uit afzettingen van klei en zandige ruggen. Hierop bouwden ongeveer vanaf de 7e eeuw voor Christus de eerste bewoners hun huizen. Om het gebied te beschermen tegen het dreigende zeewater werden de woonplaatsen in de loop der tijd telkens opnieuw opgehoogd. Zo ontstonden de wierden. Bij stormtij en snelle zeespiegelstijging overspoelde de zee de lager gelegen gebieden. Zo ontstond in het overstromingsgebied van het riviertje de Fivel een grote zeeboezem vanaf de Eems het binnenland in: de Fivelboezem.
Uit de fivel – landschapsontwikkeling Provincie Groningen 2005
Het dorp Spijk is ontstaan op de meest noordelijk gelegen oude kwelderrug die zich uitstrekt langs de zuidzijde van de Fivelboezem. Het gaat hierbij om één van de oudste bewoonbare kwelderruggen. De vroegste bewoning van Spijk dateert mogelijk uit de 7e-6e eeuw voor Christus. Vrij recent heeft bodemonderzoek uitgewezen dat dit inderdaad het geval is.
Vanaf de 13e eeuw na Christus werden in het gebied dijken aangelegd om het zeekleigebied tegen de zee te beschermen en de opgeslibde buitendijkse gronden in te polderen. Binnen de dijken bleven de mensen de hoge delen van het landschap gebruiken als vestigingsplaats en werden de woonplaatsen c.q. de wierden (verder) opgehoogd.
Doordat perioden van overstromingen en meer rustige perioden elkaar afwisselden zijn verschillende wierdengeneraties te onderscheiden.
De oudste generaties waartoe Spijk behoort (maar ook bijvoorbeeld Uitwierde en Godlinze) worden gekenmerkt door een radiaire structuur: vanuit de ringweg die de cirkelvormige wierde omsluit lopen de ontsluitingswegen straalsgewijs naar het omringende cultuurland. In het midden van de wierde op het hoogste punt werd de kerk gebouwd. De radiaire verkaveling van Spijk dateert uit circa de 13e eeuw na Christus. Deze oude generatie wierden hadden in het algemeen een agrarisch karakter. Bij de ontginning van het gebied rondom de wierden werd gebruik gemaakt van het natuurlijk patroon van waterlopen. De akkers lagen dicht tegen het dorp aan op de flanken van de wierde, de verder gelegen (lagere) gronden werden benut als grasland. Pas daarna werden wegen aangelegd. De grilligheid van patroon van waterlopen en wegen zorgde voor een onregelmatige blokverkaveling rondom de wierden.
De jongere generatie wierden, waartoe bijvoorbeeld Bierum, Borgsweer en Termunten behoren, kennen een meer rechthoekige ruimtelijke structuur. Deze wierden hadden vaak meer een handelskarakter.
Ruimtelijke structuur
In de huidige ruimtelijke structuur is de ontstaansgeschiedenis van Spijk als historische wierde-nederzetting met een radiale vorm nog zeer goed herkenbaar. Vanwege de grote historische waarde van deze structuur is de oude dorpskern door de Minister van VROM aangewezen als beschermd dorpsgezicht in de zin van de Monumentenwet 1988 (zie bijlage 2 voor het toelichting op het aanwijzingsbesluit). Een aantal van de oudere gebouwen binnen dit beschermd dorpsgezicht is dermate waardevol dat deze op grond van deze wet zijn aangewezen als rijksmonument. Een overzicht van de gebouwen waar het om gaat is opgenomen in bijlage 2 van deze plantoelichting.
Beschermd dorpsgezicht
De begrenzing van het beschermd dorpsgezicht is aangegeven in figuur 3. Het doel van de aanwijzing van dit gebied als beschermd dorpsgezicht is om ‘de karakteristieke, met de historische ontwikkeling samenhangende structuur en ruimtelijke kwaliteit van de nederzetting, te onderkennen als zwaarwegend belang bij de verdere ontwikkelingen binnen het gebied’.
De waarde van het beschermd dorpsgezicht ligt volgens de toelichting op het aanwijzingsbesluit (zie bijlage 1) in de kenmerkende structuur van ringwegen en radiaal verlopende verbindingen, ondersteund door het bebouwingsbeeld. Centraal in dit beeld staan de wit gepleisterde 13e eeuwse kerk op het kerkterrein omgeven door de ringgracht en de ringweg (’t Loug) én de korenmolen aan de westzijde van de oude dorpskern.
Ook de onbebouwde gronden ten westen van de dorpskern behoren bij het beschermd gezicht. Dit omdat vanaf deze gronden de ligging van de wierde ten opzichte van de oudste bedijking c.q. de oorspronkelijke ligging aan de Fivelboezem nog zo goed afleesbaar is. De loop van de oude dijk, vlak boven de historische kern (Grote Dijkstraat), is nog herkenbaar in de verkavelingstructuur van het landschap. Aan de oostrand van de wierde loopt een oud pad – het Kerspelpad – daterend uit de 19e eeuw. Het pad is gericht op de kerk die vroeger vanuit alle windstreken bereikbaar moest zijn.
Overige gebieden
Na 1945 vindt een forse toename van de woonbebouwing in Spijk plaats. Eerst – in de vijftiger en zestiger jaren – aan de noordoostrand van het dorp langs de Ubbenasingel en de Ripperdaweg. Later ook in het gebied ten zuiden van het dorpscentrum (Tuinbouwweg, Parklaan en Westersingel). Nog later – in de zeventiger jaren en daarna – vinden uitbreidingen plaats ten oosten van de Spijkstermaar.
De ruimtelijke structuur van de naoorlogse uitbreidingen hebben hetzelfde radiaire patroon als het oude dorpscentrum. Hierdoor is binnen het dorp een waardevolle samenhang ontstaan tussen ‘oud en nieuw’.
De naoorlogse uitbreidingen bestaan uit twee-onder-één-kap- en vrijstaande woningen. Kenmerkend voor de uitbreidingen is de over het algemeen ruime opzet en de aanwezigheid van veel groen.
tekst via Gemeente Delfzijl goedgekeurd bestemmingsplan 2007